Upadłość konsumencka na świecie i w warunkach polskich

Pojęcie upadłości konsumenckiej, choć w Polsce funkcjonujące od niedawna, na świecie jest  znane już od wielu lat. Polskie prawo upadłościowe zasadniczym zmianom uległo od 1 stycznia 2016 roku i zapowiadane są dalsze jego modyfikacje.

Modele upadłości konsumenckiej

W obszarze upadłości konsumenckiej wyodrębniły się trzy jej zasadnicze modele, związane ze zróżnicowanym traktowaniem zobowiązań dłużnika:

1. Model konserwatywny – zakładający, że upadłość konsumencka ma służyć wyłącznie interesom wierzycieli. Oddłużenie upadłego jest niemożliwe. Taki model został przyjęty m.in. w Czechach, Chile i Egipcie;
2. Model umiarkowany – możliwe jest oddłużenie wyłącznie na wniosek upadłego, przy zachowaniu ściśle określonych warunków, zwykle o restryktywnym charakterze, np. nadmierne zadłużenie nie może powstać na skutek rażącego niedbalstwa lub zamierzonego działania dłużnika. Model ten stosowany jest m.in. w państwach skandynawskich, Niemczech, Francji Hiszpanii i Polsce. Poza Europą przyjęły go Indie, Japonia, Pakistan i Republika Południowej Afryki;
3. Model liberalny – oddłużenie jest możliwe w bardzo szerokim zakresie i często następuje z urzędu, a dochody upadłego po wszczęciu postępowania upadłościowego są w znacznym stopniu chronione. Model ten, wypromowany przez ustawodawstwo Stanów Zjednoczonych i tam obowiązujący, przyjęty jest również w anglojęzycznych państwach byłego Imperium Brytyjskiego, Holandię, Rosję, Tajwan i Hong-Kong.

Upadłość konsumencka w Polsce przed i po 2016 roku

Zasada jest niezmienna – o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może wystąpić osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej. Od 1 stycznia 2016 roku, zamiast ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, polski ustawodawca wprowadził dwie odrębne ustawy – Prawo upadłościowe i Prawo restrukturyzacyjne. W prawie upadłościowym wprowadzono istotne zmiany, znacznie upraszczające procedurę i ułatwiające ogłoszenie upadłości konsumenckiej, w tym:

• Możliwość złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej nie tylko przez dłużnika, ale również przez wierzyciela, jeżeli dłużnik prowadził działalność gospodarczą, a od dnia jej wykreślenia z rejestru nie upłynął rok, lub jeżeli był wspólnikiem spółki handlowej albo prowadził faktyczną (pomimo niezarejestrowania) działalność gospodarczą, a od dnia zaprzestanie jej prowadzenia nie upłynął rok. Postępowanie upadłościowe, wszczęte na wniosek wierzyciela wobec takiego dłużnika, prowadzone jest według przepisów o upadłości konsumenckiej.
• Skrócenie okresu oczekiwania na możliwość złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej dla dłużnika, który prowadził działalność gospodarczą; wcześniejsza ustawa Prawo upadłościowe i naprawcze przewidywała, że od dnia wyrejestrowania działalności musi upłynąć rok, w czasie którego dłużnik mógł złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości dla przedsiębiorców. Obecnie wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej można złożyć natychmiast po wykreśleniu działalności gospodarczej z rejestru.
• Zmiana zasad składania wniosku. Do końca 2015 roku dłużnik musiał własnoręcznie sporządzić wniosek o ogłoszenie upadłości. Od 1 stycznia 2016 roku istnieje obowiązek zgłoszenia wniosku na urzędowym formularzu, opracowanym przez Ministra Sprawiedliwości. Formularz zawiera ścisłe instrukcje, dotyczące danych, jakie należy w nim umieścić: dane osobowe wnioskodawcy, wykaz jego majątku i wycenę poszczególnych składników, spis wierzycieli, itp. Zmieniła się także wysokość opłaty za złożenie wniosku – z 200 zł została zmniejszona do 30 zł.
• Nowelizacja prawa upadłościowego zniosła obowiązek posiadania przez dłużnika majątku, który miał pokryć koszty postępowania upadłościowego. Obecnie wymóg ten dotyczy jedynie niewypłacalnych przedsiębiorców.

Przewidywane zmiany

Ministerstwo Sprawiedliwości opracowało kolejny projekt zmian, przewidujący dalszą liberalizację prawa upadłościowego w obszarze upadłości konsumenckiej. Ma ona być dostępna niezależnie od przyczyn powstania niewypłacalności dłużnika, a więc także wówczas, jeżeli nastąpiła ona na skutek działania umyślnego lub rażącego niedbalstwa. Wyjątkiem ma być dłużnik, który w przeszłości został skazany prawomocnym wyrokiem za działania na szkodę wierzycieli.

Jednak nie oznacza to, że dłużnik, który popadł w tarapaty finansowe na skutek własnych działań (umyślnych lub nierozważnych), będzie traktowany tak samo jak ten, który stał się niewypłacalny z przyczyn losowych. Stopień winy dłużnika ma zostać przeniesiony na dalszy etap postępowania upadłościowego, jakim jest ustalenie planu spłaty.

Projekt przewiduje trzy opcje upadłości konsumenckiej:

1. Ustalenie, podobnie jak na aktualnie obowiązujących zasadach, planu spłaty, z tą różnicą, że w przypadku doprowadzenia do niewypłacalności z winy dłużnika, plan spłaty ma obowiązywać minimalnie trzy, a maksymalnie siedem lat. Obecnie maksymalny okres obowiązywania planu spłaty wynosi trzy lata, a wina dłużnika jest przesłanką do oddalenia wniosku przez sąd.
2. Zachowana zostaje opcja umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty, jeżeli po zbadaniu sytuacji dłużnika okaże się, że nie ma on możliwości, obecnie i w przyszłości, dokonywania jakichkolwiek spłat na rzecz wierzycieli. Opcja ta ma być możliwa jedynie w wyjątkowych przypadkach.
3. Całkowitą nowością ma być warunkowe umorzenie zobowiązań, do zastosowania w sytuacji, kiedy położenie materialne dłużnika uniemożliwia dokonywanie jakichkolwiek spłat, jednak niezdolność ta nie ma charakteru trwałego. Dłużnik przez siedem lat od wydania prawomocnego postanowienia przez sąd ma być traktowany jak dłużnik, który wykonuje plan spłaty. Nie będzie możliwe wszczęcie wobec niego postępowania egzekucyjnego. W ciągu tego okresu wierzyciele mają mieć możliwość złożenia wniosku o ustalenie planu spłaty. Sąd, po zbadaniu postawionych we wniosku argumentów, będzie mógł uchylić postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań. Uchylenie nastąpi także, jeżeli dłużnik np. zatai przychody lub bez zgody sądu dokona czynności prawnej, pogarszającej jego sytuację majątkową. Jeżeli w ciągu siedmiu lat nie wpłynie do sądu wniosek od któregokolwiek z wierzycieli, zobowiązania zostaną ostatecznie umorzone.

4. Ponadto projekt Ministerstwa Sprawiedliwości zakłada wprowadzenie możliwości zawarcia układu z wierzycielami, dostępnej obecnie jedynie dla przedsiębiorców. Sąd będzie mógł na okres pięciu miesięcy wstrzymać rozpoznanie wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. W tym czasie ma ustalić, czy możliwe jest zawarcie układu z wierzycielami. Pozwoli to dłużnikowi zachować majątek, a po zatwierdzeniu układu przez sąd,  dokonać restrukturyzacji zadłużenia. Jest to rozwiązanie przeznaczone dla dłużników zamożniejszych, ale takich, którzy popadli w stan zadłużenia uniemożliwiający codzienne funkcjonowanie. Obecnie projekt poddawany jest konsultacjom, a jego przyjęcie przez rząd przewidziane jest na IV kwartał 2018 roku.